Thế sự hồi đầu dĩ nhất không,

Giang sơn vô lệ khấp anh hùng.

(Phan Chu Trinh 1872-1926,

Chí thành thông thánh thi)

Dịch nghĩa:

Ngẫm sự thế, quay đầu nhìn về quá khứ, không còn gì cả.

Giang sơn hết nước mắt mà khóc cho sự nghiệp các anh hùng.

Trời nắng thu, gió heo may rít lên từng cơn, những cây thông bên bờ biển vi vu như tiếng ai oán của dân Việt mất nước. Trên bãi biển Ngọc-đường, một người đàn ông tuổi khoảng 50, lưng đeo bảo kiếm, tay dắt đứa trẻ,

thả bước ngắm cảnh. Dân chài đang tụ tập làm việc, người thì vá lưới, kẻ thì giặt lưới. Họ thấy cha con người đàn ông thì lễ phép đứng dậy chào

hỏi. Mỗi lần như vậy, cha con phải ngừng lại đáp lễ. Một lão già đang vá lưới, đứng dâïy chắp tay hỏi:

– Đào-hầu hôm nay thư thả, ra đây ngắm cảnh?

Người đàn ông chậm rãi trả lời:

– Khi trong lòng đau dớn, thì còn cảnh nào đẹp nữa? Khi nước đã mất thì còn lòng dạ nào mà dạo chơi?

Đứa trẻ đi cạnh ngước mắt nhìn cha hỏi:

– Bố ơi, nước mình đã mất đâu? Bố con ta chả đang sống trên đất nước mình đây sao?

Đào-hầu không trả lời, dắt con đi ngược lên đồi thông. Tới một mỏm đá

nhìn ra biển, ông kéo con ngồi xuống, chỉ ra hòn đảo cách bờ không xa

hỏi:

– Con có biết hòn đảo kia tên gì không?

Đứa trẻ trả lời:

– Đại sư huynh bảo đó là hòn đảo Nghi-sơn. Trên đảo có núi Biện-sơn. Đảo dài 4 dậm, rộng 2 dậm. Từ đây ra đảo khoảng 150 trượng. Trên đảo có đền thờ Mỵ Châu. Bãi biển Nghi-sơn có nhiều ngọc trai. Phía tây núi

Biện-sơn có một giếng nước tên là Ngọc-tỉnh, nghĩa là giếng ngọc. Đem

nước giếng ấy rửa ngọc trai, thì ngọc sáng và đẹp lắm.

Đào-hầu ngạc nhiên hỏi:

– Ai đã dẫn con đi chơi đảo Nghi-sơn?

Đứa trẻ cười nắc nẻ, giật tay cha:

– Thưa bố, anh Nghi-sơn.

Đào-hầu gật đầu, trầm tư nhìn những lớp sóng từ biển cuốn vào bờ, thở dài.

Đào-hầu tên thực là Đào Thế-Kiệt. Ông có ba con trai, con lớn là Đào

Nghi-Sơn, con thứ là Đào Biện-Sơn, đều đã trưởng thành. Con thứ ba là

Đào Kỳ, tức đứa trẻ này, mới 13 tuổi. Ông thấy Kỳ còn nhỏ, nên chưa cho

biết những điều hệ trọng của đất nước, vì vậy trên bãi biển, nghe con

đặt câu hỏi có liên quan đến đại vận dân tộc, ông không trả lời.

Ông hiện là một trong chín Lạc-hầu ở vùng Cửu-chân. Tổ tiên ông nguyên

là tướng của Thục An-dương vương. Khi An-dương vương bị Triệu Đà cất

quân sang đánh, bị thua trận, chạy đến đây thì khám phá ra con gái là

Mỵ-Châu vì ngây thơ dại dột trong tình yêu mà làm mất nước.

Ngài giết con gái để tạ tội với thiên hạ rồi nói với các tướng sĩ rằng:

– Ta vì sinh con, không biết dạy, đến nổi làm hư việc nước. Ta không còn mặt mũi nào nhìn các quan, nhìn quốc dân nữa. Ta nguyện lấy cái chết để tự xử mình. Sau khi ta chết rồi, các người hãy chịu nhục, ẩn nhẫn theo

gương Câu Tiễn nằm gai nếm mật, giúp người già, dạy trẻ thơ, để mai này

khôi phục lại giang sơn.

Nói rồi An-dương vương nhảy xuống biển tự tử. Trong các tướng hồi đó có

tổ tiên của Đào hầu. Ông cùng binh sĩ khai phá đất hoang, đốt rừng làm

rẫy, lập ra Đào trang, đến nay đã bảy đời.

Trước khi tổ tiên ông tới đây thì vùng này dân chúng phiêu bạt, sống rải rác khắp nơi. Tổ tiên của ông cùng tám vị tướng khác chia nhau mỗi

người một vùng, tụ tập dân chúng lại, dạy cho họ trồng cây, chăn nuôi.

Lại giúp họ cất nhà, đóng thuyền, làm lưới đánh cá. Dân chúng cảm phục

tôn chín người thành chín vị Lạc-hầu.

Thời bây giờ, người Hán tuy cai trị đất Việt, nhưng vẫn dùng chế độ

phong kiến, mỗi vùng để nguyên một vị Lạc-hầu hay Lạc-tướng cai trị. Dân trong ấp dưới quyền điều động của Lạc-hầu, Lạc-tướng. Còn Thái-thú,

Huyện-lệnh, Huyện-úy thì chỉ việc kiểm soát các Lạc-hầu, Lạc-tướng mà

thôi.

Quận Cửu-chân, có một Thái-thú cai trị. Dưới Thái-thú có một Đô-úy coi

về quân sự, có một Đô-sát coi về an ninh giống như ngày nay là cảnh sát, công an. Quận Cửu-chân chia làm bốn huyện, mỗi huyện có một Huyện-lệnh

người Hán và một Huyện-úy khi thì người Việt, khi thì người Hán coi về

quân sự. Mỗi huyện cũng có một Giám-sở Tế-tác coi về an ninh.

Sau gần 100 năm thì các Lạc-hầu họp nhau lại, lập ra phái võ Cửu-chân,

thành ra bây giờ ở Cửu-chân chỉ có một phái võ, nhưng có tới chín trang

ấp khác nhau. Từ khi phái võ Cửu-chân được thành lập đến giờ trải gần

100 năm. Võ phái Cửu-chân lấy việc phản Hán phục Việt làm lẽ chính để

hoạt động. Các tôn sư của phái trọng nghĩa khinh tài, nên được các anh

hùng khắp vùng Lĩnh-nam như Nam-hải, Quế-lâm, Giao-chỉ, Nhật-nam,

Tượng-quận kính phục.

Tuy bên trong phái Cửu-chân có ý đồ lớn như vậy, nhưng vẫn giữ được bí

mật. Nên khi Đào hầu thấy Đào Kỳ biết tường tận về đảo Nghi-sơn, ông

tưởng mưu đồ bí mật đó con đã biết, nên mới vặn hỏi. Không ngờ, Đào Kỳ

không biết gì hơn về thắng cảnh địa phương.

Nguyên hai hòn núi ngoài bờ biển, trước đây không có tên, một lần Đào

hầu cùng phu nhân đi ngoạn sơn hứng gió, trở về đẻ ra người con thứ

nhất, ông đặt tên là Nghi-Sơn, và đặt tên hòn núi đó là Nghi-sơn luôn.

Hai năm sau ông bà du ngoạn hòn núi thứ nhì, về thụ thai đẻ ra người con thứ nhì, ông đặt tên là Biện-Sơn, và cũng đặt núi đó là Biện-sơn.

Ghi ch