ợi, chứ không thiên về lợi ích của một bên nào, nhưng lại khuyến khích được mọi người chăm lo công việc đồng áng.

Nói thì như vậy, nhưng sự thực bao nhiêu việc được đưa ra bàn, không phải một cuộc mà có tới vài ba cuộc họp của đảng uỷ, của chính quyền, của hợp tác xã. Họp chung, lại họp riêng từng bộ phận: kế hoạch để lập định mức khoán mỗi sào ruộng người lao động đảm nhận làm bao nhiêu khâu canh tác, được hưởng bao nhiên cân thóc, còn lại bao nhiêu khâu do tập thể làm, với số thóc được nhận là bao nhiêu. Rồi ruộng giao cho gia đình chính sách, thương binh, liệt sĩ như thế nào đê vừa bảo đảm việc thực hiện chính sách ưu đãi người có công, nhưng hợp tác xã lại không ôm đồm như trước. Lại còn nhà trẻ, lớp mẫu giáo cha mẹ có phải đóng góp nuôi con không, hay vẫn để hợp tác xã nuôi như bấy lâu; còn các cô nuôi dạy trẻ có nhận ruộng khoán, hay hợp tác xã vẫn trả thóc từng vụ như mọi khi. Ôi chao, biết bao nhiêu công việc đi theo cái quyết định hệ trọng ấy. Vậy mà, khi công việc chuẩn bị gần xong, chí còn chờ lên lịch giao ruộng khoán ở từng đội, thì trong một cuộc họp đảng uỷ xã, ông Thuật còn đưa ra câu hỏi: “Cho khoán thế này, huyện mà biết thì trách nhiệm ai chịu đây?”. Bấy giờ đã có ý kiến: “Đảng bộ xã chịu, chứ còn ai!”. “Thì đến cảnh cáo như Phương Trà năm nọ là cùng chứ gì”. Ai nói thế là muốn nhắc đến cái vụ Phương Trà, do bác Lạc làm chủ nhiệm năm nọ đã làm cuộc “tam thanh” trước khi sáp nhập các hợp tác xã nhỏ thành hợp tác xã quy mô toàn xã; nhưng lại quên bản chất của hai việc hoàn toàn khác nhau. Nhưng mà thôi, sa vào chuyện ấy làm gì, tôi đưa mắt nhìn ông Biền, vẫn thấy ông ngồi lặng lẽ, vẻ mặt bần thần. Cũng là lẽ thường tình, bởi ông là bí thư, đứng đầu một đảng bộ xã, huyện mà biết tất ông là người gánh trách nhiệm nặng nhất. Nhưng sự thực lại không do ông. Tôi đứng lên với một thái độ dứt khoát: “Lấy tư cách đảng viên, với cương vị chủ nhiệm hợp tác xã, nếu cấp trên biết mà phê bình việc Tiên Trung giao ruộng khoán cho xã viên, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm”.

Tôi thật không ngờ chỉ chưa đầy sáu tháng sau, tôi phải nhắc lại lần nữa câu nói ấy, chỉ khác là ở cấp cao hơn: thường vụ huyện uỷ.

Vụ chiêm xuân năm ấy là một vụ có rất nhiều khó khăn về thiên tai. Trước tết giá rét kéo dài. Sau tết mưa phùn dầm dề, hơn hai tháng liền không có một ngày thấy bóng mặt trời. Lúa cấy xuống xanh thì có xanh, nhưng cây rảnh rớt bó chặt gốc, không đẻ được nhánh. Rồi khi mưa hảnh, nắng hé lên thì sâu bệnh lại nở như trấu. Thế nhưng vụ chiêm xuân ấy, hợp tác toàn xã Tiên Trung chúng tôi vẫn đạt năng suất lúa cao hơn năm trước, chỉ kém mấy anh lá cờ đầu về năng suất lúa của huyện chút đính. Nhưng ái oăm thay, cũng bởi cái sự “nhảy vọt” về năng suất ấy mà chúng tôi đã bị kiểm điểm gay gắt.

Thu hoạch vụ chiêm xuân xong gần một tháng, theo cái lệ không biết đã có từ bao giờ, tỉnh, rồi sau đó là huyện, mở hội nghị tổng kết sản xuất chiêm xuân và phát động sản xuất vụ mùa. Sát ngày họp, sở nông nghiệp đưa xe con về tận nhà đón tôi lên để chuẩn bị nội dung báo cáo điển hình ở hội nghị. Tôi đi sáng, thì chiều ông Thuật lên gặp anh Trường, chủ tịch huyện, cũng là em rể Thuật, nói hết mọi chuyện ở Tiên Trung và việc tôi đầu têu khoán ruộng, ừ, thì cũng là một kiểu trâu buộc ghét trâu ăn thôi, nhưng kiểu buộc này gây hậu quả thật khó lường. Khi tôi đi họp trên tỉnh về, ông Biền đến nhà thở ngắn than dài: “Bí thư huyện uỷ cho gọi cánh mình lên tường trình trước thường vụ về việc giao ruộng khoán đấy. Biết ăn nói thế nào với các bố ấy đây. Khéo không lại như ông Lạc năm nọ thì công cốc!”. Câu nói của ông làm tôi nhớ lại hôm tôi đến nhà hỏi ý kiến ông về cho khoán ruộng, ông cũng nhắc đến vụ ông Lạc khi còn làm chủ nhiệm hợp tác xã nhỏ. Nhưng không với giọng buồn nẫu ruột gan như vừa nãy. Tôi thầm hiểu là ông Lạc ngày ấy chỉ mới làm bí thư kiêm chủ nhiệm hợp tác xã một làng; còn đằng này, ông đã làm tới chức bí thư đảng uỷ xã hàng chục năm nay, giờ lại vì cái chuyện khoán khiếc vớ vẩn do thằng nhãi nhép là tôi đầu têu, nên ông phải gánh chịu kỷ luật như ông Lạc năm nọ thì đúng là…công cốc thật! Tôi nghĩ vừa thương, lại vừa giận ông bí thư già. Tận tuỵ sớm hôm lo làm tròn trách nhiệm người đứng đầu một xã, nhưng khi có việc hệ trọng thì lại không dám lấy cái uy quyền của một người đứng đầu ra bênh vực cho người khác, gánh lấy trách nhiệm về mình. Nhưng nhớ tới lời nói của mình trước hội nghị dân chính đảng xã hôm họp bàn về khoán ruộng, tôi bảo ông Biền: “Bác cứ yên tâm, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước huyện uỷ, không để phải phiền luỵ đến bác”. Trên đường đạp xe lên huyện, chỉ có ba người: tôi, ông Biền và ông Sa, chủ tịch uy ban xã, tôi giao hẹn: “Tý nữa hai bác cứ để tôi báo cáo. Bao nhiêu

tội tôi nhận hết”. Ông Sa bảo: “ừ, anh báo cáo trước, huyện có hỏi gì nữa chúng tôi bổ sung”. Nhưng còn gì mà bổ sung. Sau khi tôi báo cáo hết những gì hội nghị dân chính đảng xã bàn và quyết định, thì anh Trường, không chỉ phê phán tác hại của việc Tiên Trung giao ruộng khoán là làm sống lại phương thức sản xuất cá thể,