Mặc dù rận là mộtloài côn trùng chẳng lấy gì làm tốt đẹp, nhưng cái việc “Bắt rận” màđược viết trên mặt giấy thì lại được coi là một thứ nghệ thuật hết sứctao nhã. Điều này cũng rất đỗi tự nhiên như chuyện Vương Cảnh Lược nóiđến bắt rận mà cứ thản nhiên như không. Thành thử dùng ẩn ý này để đưavào tên sách lại khiến người ta có cảm giác thú vị như Lý Bạch say sưauống rượu họa thơ vậy.
Nhưng nghĩ kỹ lại ở đời loài rận cũngchẳng phải hoàn toàn “vô duyên” như thế. Một ngày mùa đông của hơn bốnmươi năm trước, khi tôi cùng với một quân đoàn kéo về từ phương Bắc,trên người chẳng có gì chỉ còn sót lại những con rận từ ba tỉnh GiangTô, Chiết Giang và An Huy theo về, nếu cộng thêm một loạt học sinh, sinh viên từ các tỉnh khác, ngoại trừ đảo Đài Loan, thì các dân tộc rận từhai mươi chín tỉnh thành và các khu tự trị có thể đã tề tựu đông đủ mộtnhà. Nhưng không hiểu sao lúc ấy chúng tôi lại không hề cảm thấy có cáigì đó ngứa ngáy, khó chịu, có lẽ do lũ rận đông đúc lúc này còn bận bịutranh vương tranh tước với nhau, chẳng còn để ý tới những việc khác,hoặc cũng có thể do “tư tưởng đấu tranh giai cấp” trong chúng tôi lúc đó đã đạt đến độ nghiêm chỉnh, lại đúng vào thời khắc tâm hồn nhạy cảmđang “xúc động” khiến cho da thịt tê dại đến cực độ, chẳng còn biết đếncảm giác gì khác nữa. Nhưng khi vừa bước tới cổng nhà, mẹ tôi ngay lậptức bắt lột hết quần áo đang mặc trên người xuống, sau đó đun mấy nồinước sôi lớn, nhúng đi nhúng lại quần áo vào nước sôi sung sục trên bếptới mấy lần, lúc này chỉ thấy hàng ngàn, hang vạn con rận trôi nổi trênmặt nước bỏng rẫy, thuận theo dòng nước mà chìm xuống, họ hang nhà rậntừ hai mươi chín tỉnh thành và các khu tự trị đã cùng sinh tử với nhaunhư thế. Giờ ngẫm lại những kỷ niệm hồi đó vẫn thấy có nhiều điều tiếcnuối: Mặc dù sống chung với rận suốt một thời gian dài, vậy mà tôi lạibỏ lỡ cái duyên “bắt rận làm vui”, quả thực là đáng tiếc!
Chonên, hai chữ “bắt rận” ở đây chỉ là mượn cái ý vị trong câu “bắt rận nói hổ khách” của Vương tiên sinh từ hàng ngàn năm về trước để trang điểmcho vẻ bề ngoài của câu chữ, thực chất hoàn toàn chỉ là nói chuyện phiếm mà thôi.
Ý nghĩa thực ở đây là “nói chuyện ma”. Nhưng “nóichuyện ma” lại là việc “nói thì dễ mà làm thì khó”! Tô Đông Pha khi bịlưu đày ở Hoàng Châu[1'> thích nhất là nói chuyện ma, chính những câuchuyện ma quỷ ấy lại chất chứa trong đó bao nhân tình thế thái, bao sựđời được phản ánh một cách gián tiếp mà sâu sắc. Trong một tác phẩm củamình, Tô Đông Pha viết: Bắc khách nhược lai hưu vấn sự, tây hồ huy hảomạc ngâm thi. Trong bài thơ tặng Quách công phụ có đoạn: Mặc hướng giang biên lộng minh nguyệt, dạ thâm vô số thải châu nhân. Thơ viết ra khôngphải để ngâm, trăng trên cao không phải để thưởng, không gian tĩnh mịchnhư vậy không phải để nói chuyện ma thì nói chuyện gì? Nhưng vào thời đó vẫn chưa thịnh hành lối nói chuyện ma quỷ, chưa có chuyện xây lên những “ô đài quỷ ám”. Nói chuyện ma quỷ cũng chỉ là những ẩn ý sâu xa, chỉ là những gợi nhắc thoáng qua mà thôi. Nhưng từ những gợi nhắc sơ sài, quaquýt trong gần một ngàn năm trước ấy, đến thế kỷ XX lại trở thành một đề tài hấp dẫn được viết thành truyện.
[1'> Hoàng Châu: một địa danh ở tỉnh Hồ Bắc
Những trò cấm ma bài quỷ trong những năm 50 của thế kỷ trước, chỉ là những mê tín dị đoan thuần túy, chứ tuyệt đối không có chút dụng ý sâu xa nàokhác, những suy nghĩ hồi đó cũng chỉ là những tình cảm tốt đẹp theo hình thức “yêu ghét kiểu trẻ con”. Tôi còn nhớ như in một kỷ niệm hồi nhỏkhi xem kịch Cửu canh thiên, vở kịch dọa cho tôi sợ đến nỗi cả đêm không ngủ được, chỉ cần nhắm mắt lại là hình ảnh con ma không đầu lại hiệnlên, chạy đến kêu oan. Vì vậy, để đưa ra quyết định cấm đoán những hìnhthức mê tín mù quáng kiểu như thế này, người ta cũng phải suy đi tínhlại đến đau đầu bạc tóc cả rồi, mục đích là để hạn chế những nỗi sợ hãiđến mất hết lý trí như vậy. Nhưng đến năm 1957, thời kỳ “hữu khuynh”,trên sân khấu lại xuất hiện Họa bì, một câu chuyện ma đầy tính xác giớitheo kiểu Liêu trai chí dị, biết bao bộ phim như thế xuất hiện cùng mộtthời điểm, trong các rạp chiếu phim toàn là những phim câu khách kiểunhư vậy (số còn lại thuộc kiểu phim hài không được ăn khách cho lắm).Sau khi xem xong, đêm về hễ cứ nhắm mắt lại là những con yêu quái “mặtxanh nanh dài” lại hiện lên, so với con quỷ không đầu lần trước còn đáng sợ hơn nhiều. Nhưng hình ảnh ác quỷ giả dạng mỹ nhân là ám chỉ những“phần tử hữu khuynh”, rất có thể từ sự ám ảnh, sợ hãi mà chúng ta lạicàng hiểu hơn về sự tàn nhẫn trong tư tưởng của phần tử quái hữu này.Việc mượn chuyện ma quỷ để gửi gắm những ẩn ý sâu xa từ đây lại trởthành một “bút pháp độc đáo” trong nghệ thuật, đó chính là một sự dụngtâm sâu sắc: Đừng nghĩ rằng tôi nói chuyện ma quỷ là chỉ để nói tới maquỷ, mà qua chuyện ma quỷ tôi muốn nói tới chuyện con người, lấy ma quỷđể răn đe con người. Nhưng làm thế nào để biết người ta đang mượn chuyện ma để nói chuyện người? Đến năm 1959, để công kích lại phái phản độngtrong và ngoài nước, một loạt những câu chuyện cổ vũ cho tinh thần “Bàitrừ
